Хар балгас – Эх сурвалжийн ойлголт
Алдарт Хархорум хотоос ялгаатай нь Уйгурын нийслэл Хар балгас хотын тухай бичгийн эх сурвалж тун цөөн юм. Ихэнхдээ хотын нэрийг тодорхой бичээгүй тул үнэндээ Хар балгасын тухай өгүүлсэн гэж итгэлтэй хэлэхэд бэрхшээлтэй байдаг.
“Хаадын хот”
Үүний нэгэн жишээ бол 13 дугаар зуунд Хархорумд очсон Персийн аялагч Жувейни ойролцоо орших Орду Балыкын үлдэгдлийг “Хаадын хот” хэмээн нэрлэсэн байдаг. Мөн хятад сурвалжуудад Уйгуруудын нийслэлийн тухай хэд хэдэн удаа дурджээ. “Хоу Тан-шу”-д Уйгуруудын хот “Хуй-ху чен”, “Ляо ши”-д хааны бууж байсан “Уолудуо чен”, Бөгү хааны хот “Бөгү-хан чен” гэх зэргээр гарна.
Гэрэлт хөшөөний бичээс, хятадын түүхэн судрууд
Хятадын түүх судруудад улс төрийн хэрэг явдлыг тэмдэглэхдээ Хятадын умард хөршүүд, тэр дундаа Уйгуруудын талаар үнэ цэнэтэй мэдээ үлдээжээ. Эдгээр тэмдэглэл нь илүү дутуу чимэггүй боловч ямагт Хятад талын үзэл бодлыг тусгасан байх тул Уйгур болон Монголчуудын түүхийг өнгөц талаас нь харуулсан байдаг.
Мэдээллийн өөр нэг эх сурвалж бол Уйгуруудын эх нутагтаа босгосон чулуун хөшөө дурсгалууд юм. Уйгурын анхны хаант улсын үеийн хоёр чухал бичээс: Тариатын гэрэлт хөшөө (747-759) болон Шинэ усны бичээс (759) гэж бий. Тариатын бичээст Хар балгасын тухай шууд дурдаагүй бол Шинэ усны бичээст эртний нийслэл хотын байршилтай тохирох газар зүйн мэдээлэл гарч байдаг. Энэхүү бичээсийг 1909 онд Финляндын түрэг судлаач Рамстедт нээсэн бөгөөд Байбалык хотын тухай мөн дурджээ.
Хар балгасын гурван хэлээрх бичигтэй хөшөө
Хар балгасаас өөрөөс нь олдсон хамгийн чухал бичээсүүдийн нэг бол гурван хэлээрх бичигтэй хөшөөний бичээс юм. Энэхүү гэрэлт хөшөөний үлдэгдлийг 1889 онд Ядринцев нээсэн бөгөөд Хар балгасын түүхийн хамгийн чухал эх сурвалжийн нэг хэмээн тооцогддог. Эртний түрэг, согд, хятад хэлээрх бичсэн энэхүү хөшөөнд тэр ард түмний цэрэг дайны ялалт амжилт, Манихейн шашныг төрийн шашин болгон авсан түүхийг тэмдэглэжээ.
Тамим ибн Бахр аль-Муттавви
Арабын аялагч Тамим ибн Бахр аль-Муттавви гэгчийн тэмдэглэлд Уйгурын нийслэлийн талаар арай нарийвчилсан тодорхойлолт үлджээ. Минорскийн орчуулгаар үзэхэд, тэрбээр энэ хотыг „хааны мадинат” эсвэл „тогуз огузын малек” гэж нэрлэсэн байх аж.
Тамим энэ хотыг орчин тойрондоо элбэг баян тариалантай, шигүү байрласан тосгодоор хүрээлэгдсэн баян чинээлэг, асар том хот гэж тодорхойлсон байна. Мөн тэрбээр хотыг хамгаалах асар том арван хоёр төмөр хаалга байдаг, цайзын тэгш өндөрлөг дээр барьсан зуун хүн багтах хааны алтан асрын тухай дурджээ.
Хэдийгээр ийнхүү дэлгэрэнгүй бичсэн ч гэсэн Тамим ибн Бахр энэ хотыг үнэхээр өөрийн нүдээр үзсэн, эсвэл бусдаас сонссон зүйлээ бичсэн, эсвэл бүр огт өөр хотын тухай ярьсан эсэх нь тодорхойгүй хэвээр байгаа юм.