Орхоны хөндий

Хархорум ба Орхоны хөндий нь өнөөгийн Монгол улсын төв хэсэгт Хангайн нурууны захад оршдог. Орхоны хөндий нь геологийн хувьд олон янз байдалтай. Барагцаалбал 570-225 сая жилийн өмнө Палеозойн эринд тектоник үйл явцын улмаас чулуулгууд хагарч, өргөгдөн уулс болж, атираажсан байна. Плейстоценид буюу мөстлөгийн үед уулсын дундуурх мөсөн царцдас хийгээд мөсөн гол хайлснаас мөн галт уулын нөлөөгөөр байгалийн байдал нь улам бүр тогтворжсон. Ялангуяа Орхоны хөндийн дээд хэсэгт хар хүрмэн чулуу бүхий сүрлэг тогцоц, давхраадас харагдах нь чухам энэ үе шаттай холбоотой. Тэрчлэн Хархорум (Кара-Корум) хэмээх энэ нэр нь эртний турэг, монгол хэлний “qar” – хар болон “qorum” – хад, асга, нуранги, чулуу гэсэн үгсээс гаралтай бололтой. Мөстлөгийн үе дууссанаас хойш ландшафт буюу байгалийн байдал нь цаг уур, уур амьсгалын өөрчлөлт, элементүүдээс үүдсэн элэгдэл зэргээс шалтгаалан бүрэлдэн тогтсон.

Сүүлийн 11.500 орчим жилийн хугацаанд өргөн уудам ой мод бүхий чийглэг уур амьсгалтай болон тал хээрийн талбай нь тэлсэн хуурай үе шатууд ээлжлэн солигдож байжээ.

Гэсэн хэдий ч дэлхийн түүхт энэхүү газрын түүх зөвхөн 1220 оноос эхэлсэн хэрэг биш билээ. Өргөн уудам Орхоны хөндийн сонголт монголчуудын нийслэл болон сонгогдохоос өмнөх олон мянган жилийн тэртээгээс улбаатай, өвөг түүхтэй холбогдоно. Бүр хуучин чулуун зэвсгийн үеийн анчид энэ хөндийд хэдийнээ очсон байжээ. Эрдэнэ зуу хийдээс баруун хойд зүгт, ердөө дөрөвхөн километрийн зайд орших голын дэнж дээр, хөндий рүү орох үүдний дэргэд чулуун зэвсгийн гайхалтай олдворуудтай “Мойлтын ам”-ны дурсгалт газар бий. Уулын бэлээр халхлагдсан боловч энэ газраас Орхоны өргөн хөндийг харж болно. Энэхүү тааламжтай байршлын зэрэгцээ бас өндөр чанарын чулуун түүхий эд материалын олдоц нь энэ газрыг олон мянган жилийн хүн дахин дахин ирж, нутаглан суурьшихад хүргэжээ. 1949 оны үед эндээс Монгол-Зөвлөлтийн шинжилгээний анги янз бүрийн эрин үеийн чулуун зэвсэг, багажуудыг олж илрүүлсэн байна. 1960-1965 онд хуучин чулуун зэвсгийн дээд үе (барагцаалбал МЭӨ 40.000-15.000) болон дундад (барагцаалбал МЭӨ 15.000-8.000) ба шинэ чулуун зэвсгийн (барагцаалбал 8.000-аас 3.000 он) үед холбогдох олон мянган чулуун зэвсэг олдсоны дотор сүх, хутга, шөвөг, хусуур, сумны зэв байжээ. Тоо томшгүй чулуун цуулдас нь эдгээр багаж зэвсгийг энэ газар үйлдвэрлэж байсныг гэрчилдэг. Голын өөдөө жаахан өгсөөд 1986 онд Монгол-Зөвлөлтийн экспедицийн археологичдын олж илрүүлсэн, Орхон-7 гэдэг нэрээр алдаршсан, хуучин чулуун зэвсгийн дунд болон дээд үеийн өөр нэгэн дурсгалт газар бий. Малтсан үе давхаргуудаас гарсан ургамлын үлдэгдлийг судалж үзэхэд, тухайн үед бүс нутгийн уур амьсгал илүү чийглэг, зөөлөн байсан агаад уг хөндийгөөр тун олон төрлийн өвс ургамал, навчит ой мод байжээ. 2018 оноос уг газар Монгол-Оросын шинжилгээний анги судалгаа хийж байна.

Хожуу хүрлийн үе (МЭӨ 1.400-750 он) ба түрүү төмрийн үеэс (МЭӨ 750 – 250 он) өнөөгийн Монгол улсын нутаг дэвсгэрт амьдарч байсан хүмүүс нүүдлийн эдийн засгийн хэвшилтэй болов. Тэд мал маллаж, ан гөрөө хийж аж төрдөг байсан бөгөөд бас арилжаа наймаа, мэргэшсэн гар урлалтай байжээ. Тал хээр нутгийн өгч чадах нөөц баялгийг үр дүнтэй ашиглахын тулд хүмүүс холыг замыг туулах шаардлагатай байв. Байгалийн баялгийг хурдан шавхахаас сэргийлэхийн тулд мал сүргээ тогтмол соргог өвстэй бэлчээр, тохиромжтой усны эх булгаар маллаж шаардлагатай байв. Энэ асуудлыг шийдвэрлэхэд хүн төрөлхтний түүхэн дэх магадгүй хамгийн чухал ач холбогдолтой шинэлэг нэгэн зүйл тусалсан нь морь унах явдал байв. Морь унаж, эдлэх болсон нь хүмүүсийг хөдөлгөөнтэй болгож, бэлчээрийн аж ахуйг эрхлэх цоо шинэ арга замыг олгоод зогсохгүй, ан агнуурын шинэ арга техник, алс холын зайд харилцах боломжийг нээж өгчээ. Ийнхүү өнөөдөр ч Монгол улсад зарим хэсэг нь оршсоор байгаа бэлчээрийн мал аж ахуй буюу морьтон нүүдэлчдийн соёл үүссэн байна.

Монголын тал нутгийн морьтон нүүдэлчдийн байгуулсан, түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн анхны эзэнт гүрэн бол Азийн Хүннүчүүд буюу Хүннүгийн эзэнт гүрэн юм. Хүннү нар өөрсдөө бичгээр тэмдэглэл үлдээсэнгүй. Өнөөдөр тэдний талаар бидний мэдэж буй зүйлийн ихэнх нь Хятадын түүх судлаачдын бичээсээс олж авсан мэдлэг билээ. Тэр үед анх удаа Хан гүрний дор нэгдсэн улс болоод байсан Хятад улс Хүннү гүрэнтэй нягт бөгөөд олон талт харилцаа тогтоожээ. Нэг талаас тал нутгийн ард түмнүүд нь – хятадуудын хувьд умардаас үслэг эдлэл мэтийн үнэт тансаг бараа олж авахад нь худалдааны чухал түншүүд байсан агаад тэд бас хүчирхэг морин цэрэг байгуулахад хэрэгцээтэй агт морьдыг нийлүүлж, оронд нь хөдөө аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүн ба торго мэтийн тансаг эд барааг Хятадаас худалдан авдаг байв. Нөгөөтэйгүүр тэд хилийн ойролцоох цэрэг анги болон хотуудыг нь байн байн довтлох зэргээр хариугаа авдаг байсан нь цэрэг дайны ноцтой аюул занал болж байв. Хэдий тооны хувьд цөөхөн байсан ч тал нутгийн морьтнууд Хятадын нүсэр том явган цэргийн бүрэлдэхүүнд аюултай өрсөлдөгч болж байв. Тэгж яривал тэд багаасаа морь унаж, нум сум агсаад ан хийхэд боловсорсон гарамгайчууд байв. Тактикийн энэхүү илт давуу байдал нь Хүннү улсын эзэн Шаньюйд, хэсэг хугацаанд Хань гүрнийг өөрийнхөө жинхэнэ албат хараат мэт байдалд оруулах нөхцөлийг бүрдүүлж өгсөн байна. Энэхүү эрчимтэй харилцаа нь Хятад судлаачдыг өөрийнхөө хөрш “Умардын бүдүүлгүүд”-ийг судлахад хүргэжээ. Хүннү нарын талаарх хамгийн чухал хятад сурвалж бол Сыма Цяны “Шижи” болно. Энэхүү түүхэн тэмдэглэл нь зөвхөн Хүннүгийн түүх төдийгүй, тэдний зан заншил, ёс уламжлал, ахуй амьдралын хэв маяг, байлдах чадварын тухай мэдээллүүдийг агуулдаг. Түүний тэмдэглэл нь талын нүүдэлчдийг суурьшмал соёлын үүднээс харсан хэвшмэл үзлийн үүднээс бичигдсэн байдаг.

Орхоны хөндийн газар нутгийн онцгой ач холбогдлын талаарх баттай мэдээ баримтууд нь анх түрүүн дундад зууны эхэн үеэс буюу 6-р зууны дунд үест Ашина овгийн захирагчийнхаа жолоодлого дор одоогийн Монгол улсын нутагт оршин тогтнож байсан эртний Түрэгүүдийн буюу Хөх Түрэгийн эзэнт гүрний үеэс уламжлан ирсэн байна. Түрэгийн хаант улс Зүүн, Баруун хоёр хэсэг болж хуваагдсаны дараа, ялангуяа Дорнод Түрэгийн эзэнт гүрэн улс төрийн ноёрхлыг олж авав. Түүний төв нь “Өтүкэн” буюу Хангайн нурууны ойролцоох бүс байсан бөгөөд энэ газрыг шашин, нийгмийн онцгой ач холбогдолтой хэмээн тооцдог байжээ. 7-р зууны дунд үеэс улс төрийн янз бүрийн үймээн самууны улмаас Түрэгийн анхдугаар хаант улс нь Хятадын төрийн эрхшээлд орсны дараа 7-р зууны төгсгөлд Ашина овгийн захирагч Кутлуг Хятадаас дахин салж чадсанаар хуучин хил хязгаарынхаа дотор Туркийн хоёр дугаар хаант улсыг байгуулж чаджээ. Орхоны хөндийд Түрэгийн эзэнт гүрний үеийн гэрч болох олон тооны хүн чулуун хөшөөд өнөөг хүртэл хадгалагдан үлдсэн юм.

8-р зууны дунд үед Куль-Тегин, Билгэ хаан нарын засаглал дор эцсийн удаа хүчирхэгжсэний эцэст дотоодын ялзрал доройтол ба гаднаас асар ихээр заналхийлж байсан аюулын улмаас эзэнт гүрэн мөхжээ.

Дорнод Түрэгийн эзэнт гүрний хувьд Хятадтай харилцах харилцаа нь мөн л онцгой ач холбогдолтой байв. Өмнөх төрт улсуудын нэгэн адил эртний Түрэгийн эзэнт гүрний үед ч зэвсэгт мөргөлдөөн нь солилцоо, худалдааны нягт харилцаагаар ээлжлэн солигдож байв. Харилцан элч солилцох, ураг барилдах, идэвхтэй дипломат харилцаа зэрэг нь ихэвчлэн бэлгэдлийн шинжтэй хараат байдлыг илэрхийлж байв.

Хятан нарын тухай анх 406 онд хятад сурвалжид дурдсан байдаг. Тэд монгол хэлний эртний аялгуугаар ярьдаг байсан бөгөөд Сяньби аймгийн холбооноос салбарлан гарсан байх магадлалтай. Тэдний төрөлх нутаг нь одоогийн Монгол Улс, Өвөр Монголын хилийн дорнод хэсэгт орших Хянган нурууны зүүн тал байв. 840 онд Уйгурын эзэнт гүрэн мөхөж, Хятадын Тан гүрэн унасны дараа Зүүн Азид эрх мэдлийн орон зай бий болжээ. Хятан нар өөрсдийн захирагч Елюй Абаожигийн удирдлагаар богино хугацааны дотор агуу эзэнт гүрнийг байгуулж чадсан юм. 907 оноос тэрбээр эзэнт гүрнээ цогцлон байгуулж, Тайзу хэмээх нэрийг өөртөө авчээ. Тэрбээр Хятадын жишигт тулгуурлан нийслэл хот байгуулснаар эрх мэдлээ бататгаж авсан байна. Хятан гүрэн нь төрөлх нутгаасаа гадна Умард Хятад, Монголын зарим хэсгийг захирч байв. 924 онд Елюй Абаожи Монгол нутаг руу аян дайн хийж, Хар балгас хүрсэн бөгөөд тэнд байсан нэгэн хөшөөний бичээсийг шинээр бичүүлэх зарлиг буулгаж байжээ. Энэ үйл явдал Хятаны эзэн хаан ч энэ газар нутгийн онцгой ач холбогдлыг мэдэж, улс төрийн болон бэлгэдлийн үйл ажиллагаандаа ашиглаж байсныг харуулдаг. Гэсэн хэдий ч Орхоны хөндий нь тухайн үед үнэн хэрэгтээ Хятан гүрний төв биш байсан. Тиймээс ч энэ эрин үеийн археологийн ул мөр ховор байдаг. Гэвч Хар балгаст явуулсан малтлагын үеэр уг газрыг Хятаны үед ашиглаж байсныг илтгэх олдвор олдсон билээ.

Юань гүрэн мөхсөний дараа ч Орхоны хөндий нь Монголын оюун санааны төв хэвээр байсан. Хуучин нийслэлийн турь дээр 1585 онд Абтай сайн хаан Эрдэнэ зуу хийдийг байгуулжээ. Энэ бол Халх Монголын хамгийн эртний Бурханы шашны хийд бөгөөд монголчуудын дунд Буддын сургаалыг түгээн дэлгэрүүлэх төв юм.

1939 онд улс төрийн хэлмэгдүүлэлтийн улмаас тус хийдийг их хэмжээгээр эвдлэн сүйтгэжээ. Гэвч гол дугана нь бүрэн бүтэн хэвээр үлдсэн бөгөөд Орхоны хөндий нь одоо хүртэл Монголын тэгш өндөрлөгийн нүүдэлчин улсуудын оюун санааны төв байсан олон мянган жилийн түүхийг гэрчилсээр байна.