Хар балгасыг хэн судалсан бэ?
Эртний Уйгурын нийслэл Хар балгасыг судлах ажил 19 дүгээр зууны эхэн үеэс эхэлсэн бөгөөд тэр цагаас хойш ач холбогдол нь тасралтгүй нэмэгдсээр байна. Ялангуяа сүүлийн 20 жилийн хугацаанд хотын нууцыг тайлах талаар археологичид эрчимтэй ажиллаж, хотын архитектур, үйл ажиллагааны талаар олон шинэ ойлголттой болсон билээ.
19-р зууны эхэн үеийн анхны судалгаа
19-р зууны эхэн үед Хар балгасын дурсгалт газартай холбоотой шинэ үеийн анхны хэлэлцүүлгүүд өрнөсөн нь Монголын эртний нийслэл Хархорум хотын байршлыг олж тогтоох явдалтай ямагт холбоотой байлаа. 19-р зууны хоёрдугаар хагасаас Хятад болон Монголыг зорьсон судалгааны экспедицүүд хамгийн түрүүнд Монголын Орхоны хөндийд ирдэг байсан бөгөөд анхны судалгаанууд нь шинжлэх ухааны олон салбарыг ерөнхийлөн хамарсан шинж чанартай байв. Ингээд 1873 онд Оросын Падерин Хар балгасын хотын байгууламжийн өнөө хүртэл тодорхой харагдах өндөр хэрмэн ханаар хүрээлүүлсэн хэсгийг анх тодорхойлон бичжээ.
Вильхельм Радлоффын удирдсан экспедиц
Энэ үеийн хамгийн чухал судалгаа бол 1891 онд түрэг судлаач Вильхельм Радлоффын удирдсан экспедицийн хүрээнд бэлтгэгдэж, 1892 онд “Эртний дурсгалын атлас”-д хэвлэгдсэн хотын дэвсгэр зураг, хотын цогцолборын нарийвчилсан тодорхойлолтыг хийсэн явдал болно. Олон янзын зорилт дэвшүүлсэн шинжилгээний анги хотын турь дээр 12 хоног ажиллаж, тус газрын зарим хэсгийг, жишээлбэл, тухайн үед Монголын үеийнх хэмээн үздэг байсан, одоо сүм хийдийн буюу ордон хот гэж байгаа дүүргийг эртний Уйгурын хотын үлдэгдэл болохыг тодорхой тогтоосон байна. Ерөнхийдөө энэ экспедиц зөвхөн тодорхойлох тэмдэглэх ажлаар судалгаагаа хязгаарлаж, археологийн дорвитой судалгаа хийгээгүй ч гэсэн тухайн үед боловсруулсан хотын дэвсгэр зураг нь маш нарийн бөгөөд чухал цэгүүдэд зөв, гярхай ажиглалт хийсний үндсэн дээр хийгдсэн сайн бүтээл болсон юм.
Анхны археологийн судалгаа
Археологийн судалгааг 20-р зууны эхний хагаст сая эхлүүлсэн бөгөөд голчлон Оросын археологичид явуулсан билээ. 1912 онд хятад судлаач Котвичийн удирдсан Польшийн экспедицийн бүрэлдэхүүнд оролцогчийн хувиар Орос археологич Масковын гурван долоо хоногийн дотор Хар балгасанд хэд хэдэн газар хийсэн малтлагын үр дүн өнөөг болтол бараг мэдэгдээгүй ирсэн бөгөөд 2012 онд хэвлэгдсэн байна. Букинич, Киселев зэрэг бусад археологичид мөн 1930-1940-өөд онд Орхоны хөндийд иржээ. Букиничийн хувьд Хар балгасанд бага хэмжээний малтлага хийсэн нь одоо болтол хэвлэгдээгүй бол Оросын археологич Киселев Хархорум дахь өргөн цар хүрээтэй малтлагынхаа хажуугаар Хар балгасанд гол төлөв сүм
хийд, ордон хотын дэвсгэр газар сорилтын зарим туршилт малтлага хийсэн нь хэсэг бусаг байдлаар л нийтлэгдсэн байдаг.
Монгол-Германы Орхоны Экспедиц
Эдгээр урьдчилсан судалгаанд үндэслэн 2007 оноос хойш Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академи, Монгол Улсын Их Сургууль, Германы Археологийн хүрээлэн хамтран Монгол-Германы Орхоны Экспедиц (MONDOrEX) нэртэй урт хугацааны төслийн хүрээнд археологийн судалгааны ажлыг үргэлжлүүлэн хийж ирлээ. Төслийн зорилго нь нүүдэлчдийн байгуулсан Хар балгас, Хархорум хэмээх хоёр хотын цогцолборын байгууламж, бүтцийн талаарх цаашдын асуултад хариулт өгөх, тэдгээрийн ханган нийлүүлэлт, барилга байгууламжид ашигласан арга техник, Орхоны хөндийн газарзүйн орчин дахь уялдаа холбооны тухай ойлголт авах явдал юм. Уйгурын эртний үеийн археологийн судалгаа бараг байдаггүй, ижил төстэй судалгаа тун ховор бөгөөд тэдгээрийн мэдээллийг ашиглах боломж хязгаарлагдмал байдаг тул төслийг суурь судалгааны бүсэд байрлуулах шаардлагатай болно. 2007 онд бүтээсэн агаарын лазерын сканнерын зураг, 2018/2019 онд нэмж хийсэн дэвсгэр зураг нь өнөөг хүртэл Монгол-Германы Орхон Экспедицийн судалгааны үндэс болсоор байна. Вильхельм Радлоффын боловсруулсан дэвсгэр зураг нь хотын томоохон хэсгийг хамарсан байсан бол лазер сканнерийн зураг нь хотын хэмжээ, зохион байгуулалт, бүтцийг цоо шинэ масштабаар харуулж байна.
2018/19 онд өргөжүүлж боловсруулсан хотын дэвсгэр зураг
