Хархорумын судалгааны түүх
Хархорум хотын түүх, археологийн судалгаа олон жилийн түүхтэй. Эрдэнэ зуу хийдийн туурь, түүний ач холбогдол Монголын түүх судлалд хэзээ ч мартагдаж байгаагүй бол Европын эрдэмтэд анх дундад зууны үеийн түүхэн сурвалжуудаас олж мэдсэн тэр нэгэн хотын түүх, байршлын талаар өөрсдийн таамаглалыг л дэвшүүлцгээж байв.
Алга болсон хотын эрэлд
Хархорум нь Дундад зууны үед богинохон ч гэсэн хэсэг хугацаанд Монголын Эзэнт Гүрний Төв байсан тул дундад зууны үеийн олон тооны бичмэл сурвалжид, тухайлбал Марко Пологийн аян замын тэмдэглэлд дурдагдсан байдаг. Бүр дундад зууны үед энэ хот аялагчдын аян замын тэмдэглэлд дурдагдсанаар тухайн үеийн төрөл бүрийн соёлын газрын зураг дээр тэмдэглэгдэн үлджээ. Жишээлбэл, энэ хотыг 1375 оны Каталаны атлас дээрээс Европын газрын зураг дээр анх тэмдэглэгдсэнийг харж болно. Мөн Мин, Чин гүрний үеийн Хятадын газрын зураг дээр Хархорумыг бас дурдсан байдаг. Гэсэн хэдий ч хотыг сүйрсэний дараа уг хот чухам яг хаана байсныг зарим монгол судлаачидаас өөр хэн ч мэддэггүй байв.
Маттео Риччи, Иоханн Адам Шалл фон Белл, Фердинанд Вербиест зэрэг есүит номлогчид Мин, Манжийн хаадын ордонд өндөр албан тушаалд хүрч, тухайн үеийн ихэс дээдсийн итгэлийг хүлээсэн байдаг. Манжийн Чин гүрэн 17-р зуунаас Хятад, Төвд, Зүүн Туркестан, Монголыг захирах болсон нь дээрх номлогчид эдгээр орнуудын талаар мэдээлэл олж авах боломжийг бий болгосон. Ийнхүү 18-р зуунд Чин гүрний атлас хэвлэгдсэн бөгөөд уг атласт Эрдэнэ зуу хийд, Харбалгасын туурь тэмдэглэгджээ. Есүит шашны номлогч, түүхч Антуан Гаубил 1739 онд Чингис хаанаас Юань гүрний төгсгөл хүртэлх монголын ноёрхлын түүхийг өөрийн орчуулсан хятад сурвалжид тулгуурлан хэвлүүлжээ. Гэсэн хэдий боловч түүхэн Хархорум байршил чухам хаана байсан талаар зөвхөн таамаглалууд л өрнөж байв. Гаубил өөрөө хүртэл энэ хотыг Хангайн нурууны зүүн хэсэгт байдаг хэмээн таамаглаж байжээ.
Хархорумын үлдэгдэл
1824 онд Францын эмч, хятад судлаач, номын санч Жан-Пьер-Абель Ремусат хятад бичгэн эх сурвалжийг судалж Хархорумын байршлыг илүү нарийвчлалтай тогтоохыг оролдсон. Тэрээр ойролцоо орших Харбалгастай Хархорумыг холбон үзэж, хотын байршлыг Орхон голын эрэг дээр хэмээн зөв тооцоолсон. Тун удалгүй таван жилийн дараа Оросын лам Якинфийн, жинхэнэ нэр нь Никита Яковлевич Бичурин, бүтээл хэвлэгджээ. Тэрээр мөн адил Хятадын он цагийн бичгүүдийг дурдаж, Хархорумыг зөв байрлалд байршуулсан. Тэрээр зүүлт тэмдэглэлдээ хотын байршлыг Хангайн нурууны зүүн хэсэгт Орхон, Тамир голуудын хооронд хэмээн дурдсан байна. Оросын монголч эрдэмтэн Алексей Матвеевич Позднеев эцэст нь 1883 онд Хархорум хотыг Эрдэнэ Зуу хийдийн дэргэдэх хотын балгас хэмээн тогтоожээ. Гэхдээ энэ нь зөвхөн Европын өнцгөөс харсан “нээлт” байв. Харин 19-р зуунд монголын сурвалж, номтой мэргэд Эрдэнэ зуу хийд нь Дундад зууны үеийн монголын эзэнт гүрний хаадуудтай холбоотой болохыг өөрсдийн түүхэн зохиол бүтээлээс мэдэж байсан. Позднеев энэ мэдээллийг орос хэлнээ орчуулсан “Эрдэнийн эрх” судар бичгээс туурвилаас авчээ.
Хийдийн суурь тавигдсан нь
Энэхүү шастирыг 1841 онд Түшээт Хан Аймгийн дээд түшмэл Галдан Туслагч бичжээ. “Эрдэнэ зуу” хийдийг хэрхэн үүсгэн байгуулсан тухай хэсэгт:
“Хөх тахиа жил [Абатай Сайн Хаан] Шанхат уулын Шарга азарга уулын хойд талд орших Тахай хэмээх эртний тууринд өмнө нь гал нохой жил (1229) Өгэдэй хаан амьдарч байсан газар хожмын Тогоонтөмөр сэргээн босгож байсан газар Жандар босгон бөгөөд бөгөөд Эрдэнэ зуу хэмээх дархан цаазат газрыг сэргээн босгож, байгуулжээ. Энд тэрээр Далай ламын өгсөн Шагжамүнигийн дурсгалыг хадгалж, бадмаараг титэм зүүж, Гомин Нансу-гурт түүнийг ариусгав. Далай лам өөрөө алс холоос тахилгад оролцож байгаагаа зарлахад арвайн тариа бороо орсныг илтгэж байв. Тэр цагаас хойш Эрдэнэ зууг Халхын дархан цаазат газар хэмээн алдаршуулсан” гэв.
“Алтан дэвтэр” зэрэг эртний түүх сударт ч мөн адил Эрдэнэ зуу болон Чингисийн үеийн тахилгын газрыг хооронд нь холбож үздэг. Чингис Хааны өв уламжлалыг залгамжилж явах үүднээс Эрдэнэ зуу хийдийг зориудаар энэ газарт байгуулжээ. Урт удаан хугацааны турш Эрдэнэ зуу нь Гадаад Монголын шашны хамгийн чухал төв байх ёстойг бэлэгдэж. Эрдэнэ Зуу хийд нь эдүгээ Монголын хамгийн эртний бурханы шашны хийд, төв билээ.
1889-1891 Археологийн анхны экспедиц
Позднеевын бүтээлээс санаа авч, ялангуяа Оросын судлаачид шинжлэх ухааны анхны хайгуул судалгааны ажил хийхээр Монголыг зорьжээ. Николай Ядринцев, Вильгельм Радлофф, Димитрий Клеменц нар анх 1891-ээс 1906 оны хооронд герман, орос хэл дээр хэвлэгдсэн “Монголын эртний олдворуудын атлас”-даа эхэн үедээ хотын үлдэгдэл, туурийг баримтжуулж газрын зурагт буулгах, гэрэл зураг авах, дүрслэл тайлбар хийхэд анхаарлаа хандуулсан. Хотын нутаг дэвсгэр болон Эрдэнэ Зуу орчмын янз бүрийн газраас олдсон 1346 оны гэрэлт хөшөөний бичээсийн хэлтэрхийнүүдийг мөн энд дурдаж, эдгээрийг дараа дараагийн жилүүдээс нь хэл шинжлэлийн мэргэжилтнүүд удаа дараа судалж эхэлжээ. Цаг хугацаа өнгөрөхийн хэрээр бичээсийн нэмэлт хэсгүүд олдож, эхийг тайлж орчуулав. Уг бичээс нь монгол, хятад хоёр хэлээр Хархорум хотыг Чингис хаан байгуулж, Мөнх хааны үед сүм хийд барьж, дараа нь сэргээн засварласан тухай өгүүлдэг. Энэ үйл явдалд зориулж мөнхүү бичээсийг босгуулав хэмээсэн байдаг.
Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан экспедицүүд
Эдгээр экспедицийн үр дүн, олдворууд 1933 онд Шинжлэх Ухааны Судалгааны Хороо, хожмын Монголын Шинжлэх Ухааны Академийн нэрийн өмнөөс Димитрий Демьянович Букиничид анхны археологийн судалгаа хийх санаа, урам зориг өгсөн нь дамжиггүй. Оросын археологич Хархорум хотын хэмжээнд нийт 143 хайгуул, жижиг эрлийн нүх, дөрвөн том малтлагын талбайд тус хотын түүхийг судалж, соёлын хоёр давхаргыг таньжээ. Тэрээр ЗХУ-д Сталинист терроризмын улмаас эрт нас барсан нь түүний судалгааны ажлыг үнэлж, цааш гүнзгийрүүлэн ажиллахад саад болсон бөгөөд түүний ажлын үр дүн, тайлан нь зөвхөн эцэслэгдэж чадаагүй эх хэсгүүдээр үлджээ.
## 1948/49 Өгэдэй хааны ордон хаана байсан бэ?
Дараагийн томоохон хэмжээний малтлагын ажил дэлхийн 2-р дайны дараа 1948, 1949 онуудад Монгол-Зөвлөлтийн Экспедицийн бүрэлдэхүүнд ажилласан Түүх, Угсаатны Зүйн Албаны Экспедицийн хүрээнд хийгдэж, Сергей Киселев Хархорумын гурван газрыг нарийвчлан судлахаар тогтоожээ: Эдгээрийг нэрлэвэл: Төв гудамжны уулзвар, Зүүн Хаалганы талбай, хотын зүүн өмнөд хэсэгт байрлах томоохон байгууламжийн үлдэгдэл зэрэг болно. Өмнө нь Букинич энэ хэсэгт ордны байршлын тухай асуултыг гаргаж ирж байсан бөгөөд өөрөө хэдийгээр тодруулахыг хүсч байсан боловч буддын шашны баримлын олон олдворууд гарсан учир энэ барилга нь сүм байсан гэдэгт тэрээр илүү итгэлтэй байв. Киселев харин бичгэн эх сурвалжид тулгуурлан тус хэсэг газрыг ордны бүс гэж тодорхойлсон байна. Түүний алдаатай таамаглалыг засч залруулах хүртэл дараагийн тавь гаруй жил шаардлагатай болжээ.
1976 – 1989 Оршуулгын газар болон бусад тохиолдлын олдворууд
1976 оноос хойш Н.Сэр-Оджав, Д.Баяр, Д.Цэвээндорж, Г.Мэнэс нараар ахлуулсан экспедици Хархорумын түүх, археологитой холбоотой дараачийн нэмэлт асуудлуудыг судалж эхэлжээ. Энэхүү экспедици нь Хархорум хот чухам яг ямаршуухан төрх байдалтай байсан талаарх бидний мэдлэгийг улам боловсронгуй болгох, мөн хотын эргэн тойрон дахь оршуулгын газруудыг илүү нарийвчлан судлах зорилготой байв. Хотын баруун хойд булангаас лалын шашны зан үйлийн дагуу үйлдэгдсэн багаар тооцоход 37 оршуулга олдсон нь мэдээж хамгийн чухал нээлтүүдийн нэг бөгөөд шашны олон соёл зэрэгцэн оршиж байсан жинхэнэ өнөөгийн орчин үеийн хотын дүр төрхийг баталж өгсөн.
Социализмын үед хөдөө аж ахуйг эрчимтэй хөгжүүлж эхэлснээр хотын туурийн эргэн тойрон газар газар тариалангийн хэрэглээ улам бүр эрчимжиж, зэргэлдээ орших Хархорин сумын төвийг өргөжсөнөөр 70-80-аад оны үед янз бүрийн тохиолдлын олдворууд олдож байсан бөгөөд тухайлбал, иж бүрэн төмөр гархин хуяг олджээ. Эдгээр санамсаргүй олдворуудын тоонд Африк зүгээс гаралтай хоёр чулуун маск ч багтсан байдаг. Энэ хоёр ширхэг чулуун багийг 1975 онд тэнд хийгдэж байсан барилгын ажлын үеэр олсон бөгөөд өнөөг хүртэл хамгийн ер бусын олдворуудын нэг хэвээр байна. Эдгээр маскнуудын гарал үүсэл юу болох нь өнөөг хүртэл тодорхойгүй хэвээр байна.
1990 оноос хойш – Судалгаа, шинжилгээний ажлуудын шинэ зам, боломжууд
1990 онд Монгол Улсад өрнөсөн ардчилсан хувьсгалын өөрчлөлт нь Хархорумд судалгаа, шинжилгээ хийх шинэ боломжуудыг нээж өгсөн. 1995, 1996 онуудад ЮНЕСКО болон Японы эрдэмтэд Хархорумыг судлах, хамгаалах төслийг дэмжсэн. Хотын цогцолборыг хэмжиж, гадаргууг шалгаж, шинжилсэн. Эртний Хархорум хотоос үлдэж хоцорсон энэхүү түүх, соёлын өвийг хадгалж үлдээхэд янз бүрийн нөлөөлөл заналхийлж байгааг судлаачид тогтоосон. Эдгээрт жишээлбэл, хөдөө аж ахуйн салбарын ашиглалт, хотын буйр луу улам бүр ойртож буй барилгажилт, түүхийн дурсгалт зүйл, эрдэнэсийн хулгайн ангуучид, хотын байгууламж руу нэвтэрч, давхилдах машин, тээврийн хэрэгслүүд багтжээ. Нөгөө талаар олон жилийн туршид хамгийн их хохирол учруулсан эзэд нь археологичид өөрсдөө байж: Төрөл бүрийн экспедицүүд тэр олон малтлагыг хийхдээ гаргасан нүх талбайгаа эргүүлж булаагүй, хаягдал хог шороогоо овоолоод орхисон нь өгөршил, ялзралд өртсөн байв. Эдгээр шалтгаануудын улмаас эртний хотын үлдэгдэл тайлбайг илүү сайн хамгаалах, хадгалах үүднээс анх удаа хашаагаар хүрээлжээ. Гадаадын мэргэжил нэгтнүүдтэй ийнхүү анхлан хамтран ажилласны дараа 1998 оны намар Монголын Шинжлэх Ухааны Академи, ХБНГУ-ын Боннын их сургууль, Германы Археологийн Хүрээлэнгийн хооронд хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулжээ. Үүгээр Орхоны хөндийд Монгол-Германы хамтын ажиллагаа эхэлж, Хархорум болон түүний эргэн тойрон дахь хайгуул, судалгаа шинжилгээний ажлын шинэ түүх эхэлсэн юм.
